Historia pałacu na parchamie

Zamek w Lidzbarku Warmińskim został wybudowany w XIV wieku jako rezydencja biskupów warmińskich. Budowę zamku zaczęto od wzniesienia murów obwodowych, które w kolejnych latach systematycznie rozbudowywano. Kiedy wzniesiono główną część zamku, tzw. zamek właściwy, pomiędzy nim a murami powstała przestrzeń, nazywana dzisiaj międzymurzem lub parchamem. Do XVI wieku, międzymurze lidzbarskiego zamku pozostawało niezabudowane.
Przez wieki Warmia stanowiła jedną z największych i najbardziej samodzielnych domen kościelnych w tej części Europy. Biskupami na Warmii zostawali członkowie najznamienitszych rodów, osoby wykształcone i obyte w świecie, a od 1466 roku objęcie tego stanowiska było traktowane jako nagroda za wierną służbę królowi i Rzeczypospolitej.

Zgodnie z powszechnym w średniowieczu zwyczajem, przyziemie zamku pełniło funkcje gospodarcze, a pomieszczenia reprezentacyjne umieszczono na pierwszym piętrze. To właśnie tam znajdowały się pokoje gościnne, kaplica i apartamenty, w których mieszkał biskup. Jednak zamek, wybudowany w XIV wieku jako forteca i nowoczesna rezydencja, z czasem stał się trudny do obrony, niewygodny i… niemodny. Pomieszczenia zamkowe było trudno ogrzać, gotyckie sklepienia utrudniały nowoczesne urządzanie wnętrza, a dwór tak ważnej osobistości potrzebował odpowiedniej rezydencji. Niektórzy biskupi nie chcieli mieszkać w apartamentach na piętrze zamku także ze względu na podeszły wiek i trawiące ich choroby. To właśnie z tych powodów na przestrzeni kolejnych stuleci lidzbarski zamek wielokrotnie przekształcano, dostosowując go do zmieniających się wymogów mody i potrzeb biskupiego dworu.
Pierwszej nowożytnej przebudowy zamku dokonał biskup Andrzej Batory (1589-1599), bratanek króla Stefana Batorego. Wykorzystując fragmenty starszych budowli na parchamie północnym wybudowano nowe skrzydło o charakterze pałacowym. Na piętrze znajdował się nowy apartament biskupa złożony z trzech pomieszczeń. Dobudowane skrzydło zostało połączone z zamkiem murowaną galerią z dwoma wejściami. Kolejni biskupi ograniczyli się jedynie do zmian w wystroju i drobnych modyfikacji układu przestrzennego istniejącego założenia. Budynek zwany „pałacem Batorego” został rozebrany w 2. połowie XVIII wieku, w czasach biskupa Ignacego Krasickiego, który urządził w tym miejscu część swoich ogrodów.
Przez wiele lat to Jan Stefan Wydżga (1659-1679), był uważany za inicjatora budowy nowego pałacu, który stanął przed bramą lidzbarskiego zamku. Dzisiaj wiemy już, że za jego czasów jedynie wyremontowano starszą oficynę, która od I połowy XVI wieku zajmowała część parchamu południowego. Jak wynika ze źródeł, był to parterowy budynek z użytkowym poddaszem, bez połączenia z zamkiem.
Inicjatorem budowy pałacu na południowym parchamie był biskup Stanisław Zbąski (1689-1697). Była to równocześnie pierwsza na Warmii rezydencja o barokowym układzie wnętrz. Plany biskupa były bardzo ambitne – pierwotnie zakładał nawet wyburzenie średniowiecznego zamku. Szczęśliwie dla nas problemy finansowe zmusiły biskupa do ograniczenia się do przebudowy oficyny, w której niegdyś zamieszkiwał biskup Wydżga. Do istniejącego budynku dobudowano piętro, które połączono z zamkiem. Nowy pałac został wybudowany na rzucie w kształcie litery H, z dwoma ryzalitami (częściami wysuniętymi przed lico budynku) o różnej szerokości i nieregularnym układzie osi okiennych. W powstałych pomieszczeniach biskup urządził reprezentacyjne apartamenty.
Największa nowożytna inwestycja na lidzbarskim zamku została zrealizowana przez biskupa Krzysztofa Andrzeja Szembeka (1724-1740). W 1727 roku do istniejącego pałacu dobudowano nowe skrzydło według projektu nieznanego architekta. Dwukondygnacyjny pałac z trzema ryzalitami zajął cały parcham południowy.
Dzięki zachowanym inwentarzom z XVIII wieku znamy zarówno układ i funkcję pomieszczeń pałacu, a nawet ich wyposażenie. Na piętrze umieszczono sale reprezentacyjne: apartamenty biskupa (zarówno pokoje oficjalne, w których przyjmował gości, jak i prywatne – sypialnię czy gabinet), gabinet audiencyjny, antykamery (poczekalnie dworzan i petentów), oratoria (miejsca modlitwy) i jadalnię. Na parterze znajdowały się jadalnia dla dworzan, mieszkanie kanclerza, pokoje mieszkalne oraz mała kuchnia. To z tego opisu pomieszczeń korzystaliśmy w naszym projekcie. Wygląd wybranych sal możecie podziwiać na wizualizacjach tu i grając w naszą grę.



Kolejny biskup, Adam Stanisław Grabowski (1740-1766) kontynuował rozbudowę pałacu. W latach 1752-1754 zlecił on dobudowę nowej części, przylegającej do wschodniego ryzalitu pałacu. Jej wysokość i wygląd dostosowano do części istniejącej, a we wnętrzu urządzono sypialnię biskupa i kilka pokoi mieszkalnych. To właśnie z tych czasów pochodzi wizualizacja pałacu na parchamie, którą możecie znaleźć tu oraz korzystając z kodów QR podczas zwiedzania naszego Muzeum.
Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku zamek w Lidzbarku przestał pełnić funkcję siedziby biskupiej. W latach 30. XIX wieku pojawił się pomysł zburzenia zamku, który był w coraz gorszym stanie m.in. przez umieszczenie tu szpitala, piekarni, magazynów i koszar w trakcie wojen napoleońskich. Na przełomie 1839/40 roku rozebrano pałac na parchamie, a pozyskany gruz wykorzystano do usypania grobli łączącej zamek z przedzamczem. Zaledwie cztery lata później zamek został objęty opieką pruskiego konserwatora zabytków.
Literatura:
- Jerzy Dygdała, Adam Stanisław Grabowski (1698-1766). Biskup, polityk, mecenas, Olsztyn 1994.
- Jerzy Wojciech Heide, Archiwum dawne i nowe lidzbarskiego kościoła archiprezbiterialnego, Olsztyn 2006.
- Andrzej Rzempołuch, Lidzbark Warmiński, Warszawa 1989.
- Andrzej Rzempołuch, Kaplica na zamku w Lidzbarku Warmińskim jako przestrzeń sakralna i miejsce fundacji artystycznych, [w:] Kaplica na zamku w Lidzbarku Warmińskim. Dzieje, architektura, fundacje artystyczne, konserwacja i restauracja, Olsztyn 2010.
- Wojciech Wółkowski Zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim. Dzieje budowlane i problemy konserwatorskie, Olsztyn 2016.
Źródła:
Odpisy rachunków i lustracji (Heilsber, Bischöfliches Schloss, Hospital, Gartenhaus und Bischöflicher Garten), Archiwum Państwowe w Olsztynie, sygn.. 367/621